اصطلاحات

بسم الله الرحمن الرحیم

1. ایدئولوژی؛ از واژه‌های مرتبط و نزدیک به دکترین، ایدئولوژی را باید نام برد که در واقع مجموعه‌هایی از دکترین‌ها است که واقعیات را توضیح می‌دهند. ایدئولوژی یک تصور کامل و جامعی از جهان، از آنچه هست و آنچه باید باشد، در گذشته و حال و آینده می‌باشد. ایدلوژی‌ها مجموعه افکار و پندارهای نسبتا سازمان‌یافته‌ای است که شیوه‌های عمل و روابط زندگی اجتماعی را برای پیروان خود معین می‌کند. ایدئولوژی‌ها معمولا هر گونه بینش و طریقه عمل اجتماعی، خارج از چارچوب خود را باطل می‌شمارند. تفاوت دکترین با ایدئولوژی در این است که دکترین ضمانت اجرا ندارد ولی در آرا و عقاید اثر می‌گذارد و در دکترین اصول اعتقادی با تصورات ذهنی در می‌آمیزد. البته با توجه به معانی بسیار متعدد از واژه ایدئولوژی ضروری است که بین ایدئولوژی در معنای یک مفهوم عام و ایدئولوژی در مقام یک آموزه سیاسی تمایز قائل شویم. به‌هرحال این دو واژه دارای ارتباط بسیار زیادی هستند و گاهی در یک معنا نیز به‌کار می‌روند که البته تنوع برداشت‌ها از ایدئولوژی از علل آن می‌باشد.

2. مکتب؛ در بعضی ترجمه‌ها دکترین به‌معنای مکتب هم آمده است که نباید آن را با واژه School به همین معنی یکی دانست. این کلمه برای گروهی از اندیشمندان به‌کار می‌رود که تئوری‌ها و نظریات مشابه هم دارند و برای تایید نظرات خود گرد هم می‌آیند. مانند مکتب شیکاگو یا مکتب فرانکفورت. معمولا هر مکتبی حول یک محور اندیشه اصلی و به همت بنیانگذار، تشکیل می‌شود و پیروانش اصول و ضوابط و نحوه تفکر آن را دنبال می‌کنند. در مکاتب جامعه‌شناسی بین مکتب و آیین (دکترین) یک ارتباط نامرئی وجود دارد. و چه بسیار مکاتب و دیدگاه‌هایی که حاصل نظریه‌هایی است که با ایدئولوژی و یا دکترین خاص ترکیب شده است و این امر طرح مساله رابطه سیاست و جامعه‌شناسی و چگونگی تأثیر ایدئولوژی بر نظریه اجتماعی را ضروری می‌سازد.

بن مایه دکترین

بسم الله الرحمن الرحیم

سازندگان دکترین‌ها به میزان معینی گرایش‌های روانی و تعارض‌های درونی خود و اشتغالات و نیازهای جامعه خود را که از درون احساس می‌کنند را در اثر خویش بازتاب می‌دهند و به‌عبارتی عناصر دکترین‌هایی که تدوین می‌کنند از همان جامعه‌ای است که اینان نیازهای آن را بیان می‌دارند، اما تنها نقش بلندگو یا ثبت کننده این نیازها را ایفا نمی‌کنند، بلکه جامعه مصالح را برایشان فراهم می‌کند و سازندگان دکترین با آن مصالح، عمارت‌ها را می‌سازند. مانند کار یک مهندس معمار. نبوغ شخصی و استعداد آنان برای ترکیب عوامل و عناصر موجود، اهمیت بسیاری دارد. بدین سبب است که ایدئولوژی‌هایی که اندیشمندی درجه بالایی نداشتند تا اجزا را با هم تلفیق کند و از آن ساختار نیرومند و نظامی منسجم بسازند، زیان فراوان دیده‌اند. مثلاً فاشیسم کسی در حد کارل مارکس را کم داشت و این نقصان به توسعه آن‌ها لطمه فراوان زد. زیرا دکترین‌ها اگر به‌درستی منطبق با نیازهای اجتماعی باشند، در معرض نوعی "دریافت" توسط جامعه واقع می‌شوند.

سیاست و دکترین

بسم الله الرحمن الرحیم

به‌طور کلی تمایلات مختلف سیاسی، سعی دارند از مجرای دکترین‌ها، جامعه‌شناسی را به‌سوی خود بکشند. بدین ترتیب هر دکترین جامعه‌شناسی به منظور یک عمل فوری به‌وجود آمده است و وسیله وضع قانون محسوب می‌شود.

در تدوین دکترین ابتدا باید تئوری‌ها که عبارت‌اند از اندیشه‌های مجرد که ذهن آن‌ها را قبول کرده و حقانیت‌شان را باور دارد ولی هنوز در جامعه به آن‌ها عمل نمی‌شود، پذیرفته شوند و سپس از تئوری‌هایی که با دلایل تجربی قابل دفاع هستند تزها به‌وجود آیند و آن‌گاه از مجموعه تزهای مختلف و اصول و مقررات که مورد قبول جامعه قرار گرفته‌اند و بدان عمل می‌شود، دکترین به‌وجود آید. به‌عبارت دیگر پس از اعتقاد علمی و عملی کردن تئوری‌ها، دکترین به‌وجود می‌آید. گاه بعضی دکترین‌ها که حقانیت‌شان از لحاظ علمی هنوز ثابت نشده‌اند نیز در جوامعی پیاده می‌شوند مانند دکترین سوسیالیسم. به‌قول گاستون بوتول: «به‌طور مسلم نمی‌توان از سیاست انتظار داشت که تا ایجاد یک علم‌الاجتماع کامل و دارای نتیجه عملی بیکار بماند (البته اگر امکان ایجاد چنین علم‌الاجتماعی را بپذیریم) زیرا عمل دارای الزامات فوری است و طبعا سیاست ناچار است از علوم سبقت بگیرد، به‌خصوص که اغلب انقلابات سیاسی در تحریک و ایجاد اندیشه‌های جامعه‌شناسانه و پدید آمدن جنبش‌های اساسی تفکر تأثیر داشته است.